1. Từ một ước mơ

Ngày 25 tháng 10 năm 2003, giáo sư Donald Knuth gửi một lá thư đến ban biên tập của tạp chí chuyên ngành thuật toán (Journal of Algorithms). Trong thư, ông phân tích giá cả xuất bản của các tạp chí chuyên ngành trong ngành lý thuyết khoa học máy tính. Phân tích cho thấy một số nhà xuất bản chuyên nghiệp đã lợi dụng các nghiên cứu khoa học, vốn bản chất là miễn phí và tự nguyên, để kiếm lợi quá đáng. (Trước đây các nhà xuất bản biên tập khá nhiều để có thể đăng một số báo. Ngày nay phần mềm miễn phí TeX của chính giáo sư Knuth tạo điều kiện cho các tác giả tự soạn thảo lấy bài báo của mình với chất lượng cao. Nhà xuất bản chỉ là người đứng giữa, thu bài (đã soạn thảo), in ấn và phát hành). Các ban biên tập và chuyên gia phê bình các bài báo chuyên ngành thường làm việc tự nguyện và miễn phí, hoặc nhận một số tiền tượng trưng. Trong khi đó các thư viện phải trả giá rất đắt để nhận các tạp chí chuyên ngành này.

Lá thư này đã làm cho cả ban biên tập của Journal of Algorithms từ chức và tự thành lập một journal mới. Một online journal miễn phí khác cho ngành lý thuyết tính toán cũng đã được thành lập. Một trường hợp tương tự cũng đã xảy ra ở Machine Learning Journal vài năm trước, và toàn bộ ban biên tập của tạp chí này cũng đã thoái vị và thành lập online journal miễn phí về nghiên cứu học máy (Journal of Machine Learning Research). Journal lý thuyết tổ hợp (Online Journal of Combinatorics) đã bắt đầu hành trình này khoảng năm 1995, và đã rất thành công. Giá trị khoa học và danh tiếng của một journal hoàn toàn nằm ở danh tiếng của ban biên tập, cho nên các online journal này, dù mới, đều là các journal đỉnh cao trong ngành.

Tháng 7 năm 2004, British House of Commons xuất bản một báo cáo 114 trang về xuất bản hàn lâm với tựa đề: “xuất bản khoa học, miễn phí cho tất cả?” (Academic publishing, free for all?). British House of Commons gợi ý rằng "tất cả các học viện ở vương quốc Anh thiết lập một cơ sở dữ liệu mà qua đó các xuất bản của họ có thể được đọc miễn phí". Tháng 11 năm 2004, google bắt đầu thử bản beta của http://www.scholar.google.com mà qua đó ta có thể tìm được rất nhiều bài báo online của các khoa học gia. Tháng 12 năm 2004, tổng thống Bush ra đạo luật cho viện sức khỏe quốc gia Mỹ (National Institutes of Health - NIH) để các khoa học gia trong ngành y tế đưa một bản copy bài báo của họ vào PubMed Central, và các tài liệu này sẽ được đọc miễn phí sau 6 tháng.

Online journal trong thời đại chúng ta là giải pháp truyền tải thông tin hữu lý, nhất là đối với các nghiên cứu khoa học. Bất kỳ nhà khoa học chân chính nào cũng muốn công trình, ý tưởng của mình đến với người đọc nhanh chóng nhất, tiện lợi nhất, và ít tốn kém nhất (trong trường hợp này là miễn phí). Các nhà khoa học máy tính đều để các bài báo của mình ở homepage của họ. Có thống kê ở tạp chí Nature cho thấy các bài báo online được đọc và tham chiếu (referred/cited) đến nhiều hơn các bài khác. Chỉ cần một máy chủ đơn giản và ít công bảo trì, phần cơ học của một journal đã được đảm bảo. Các công việc còn lại là biên tập và phê bình, chọn bài, thì các nhà khoa học đằng nào cũng đang làm.

Bản thân tôi tin tưởng tuyệt đối rằng tri thức của nhân loại cần được đến với càng nhiều người càng tốt, giá càng rẻ càng tốt, miễn phí là lý tưởng. Tri thức được khám phá khác với các công trình sáng tạo mà chủ nhân hoàn toàn có quyền giữ bản quyền và thu lợi nhuận. Không ai có quyền mua bán phương trình sóng Maxwell, nhưng có thể bán thuốc chữa SIDA mới nhất.

Trông người lại nghĩ đến ta. Liệu có quá viển vông không khi mơ ước rằng một ngày nào đó các sách giáo khoa của chúng đa được để trong một trang web nào đó, cho học trò tải xuống miễn phí, để người nghèo nhất cũng có thể nhờ ai đó tải xuống và in ra (và trả ít phí cho việc này), copy lại cho nhiều học sinh khác cùng dùng?

Bộ giáo dục và nhà nước ta đã tốn bao nhiêu tiền của cho việc soạn thảo sách giáo khoa, thì cách này sẽ có thể dùng tiền đó trả cho người viết sách và trả tiền thuê và bảo trì máy chủ. Bằng cách này, chúng ta có thể lọai bỏ được một lớp cản (chỉ mang mục tiêu kiếm lợi) giữa tri thức và công chúng, và tiến nhanh đến phổ cập tri thức, vì đây là chiến lược sống còn của Việt Nam.

2. Đến các vấn đề thực tế

Bạn có thể hỏi:

• Trong tình trạng Internet chưa được phổ cập, người không có Internet thì làm thế nào? Ta thử nghĩ vài giải pháp “đơn giản”.
• Ta vẫn có thể in một số ấn bản nhất định để phục vụ các nơi chưa có Internet. Ý tưởng này giống như các báo chí vừa có bản in vừa có bản online.
• Ở những chỗ có Internet nhưng chưa phổ biến, thì có thể lập các dịch vụ in ấn và copy địa phương. Việc phân phối này giống như phân phối/đóng gói phần mềm miễn phí. Chẳng phải ta đang có quốc sách phát triển mã nguồn mở hay sao?
• Kế hoạch này hoàn toàn có thể tiến hành song song với việc phổ cập Internet, cho đến khi Internet đến mọi nơi thì cũng đã có nhiều sách online rồi.
• Thế các tác giả sách thì sống thế nào? Dĩ nhiên tác giả phải được trả công xứng đáng.
• Với nhiều triệu truy cập trên các trang sách online này, tiền quảng cáo là một nguồn lợi không nhỏ.
• Giống như phần mềm mã nguồn mở, các tác giả cũng có thể có tiền từ đóng góp của phụ huynh, các công ty, và nhà nước.
• Khi nội dung sách được “mở” cho mọi người phê bình, làm thế nào quản lý được sự hỗn độn này?
• Một hệ điều hành phức tạp như GNU/Linux mà còn có thể mở cho công chúng đọc nguồn, chê bai, sửa chữa, thì không có lý do gì một quyển sách không quản lý được.

Cái lợi của sách giáo khoa miễn phí thì vô cùng

• Dần dần tiết kiệm công lao động và tiền bạc chuyên chở, phân phối, giảm thiểu quan liêu, tham nhũng liên quan đến xuất bản.
• Các tác giả sẽ có trách nhiệm hơn khi người tiếp nhận chủ động đánh giá công trình của họ.
• Sách có thể được viết nháp, cho mọi người phê bình trước khi cho vào chương trình. Vài triệu đôi mắt sẽ tốt hơn một hội đồng vài chục người, dù là chuyên gia đi nữa. Các lỗi thô thiển sẽ khó mà thoát khỏi quá trình này. Đây chính là cách mà các giáo sư ở nước ngoài vẫn làm khi viết sách: thông thường họ giao bản nháp cho bạn bè, đồng nghiệp, dùng để dạy qua vài năm, cho họ và biết bao sinh viên góp ý, sửa chữa, trước khi in.
• Các tài liệu, bài tập, hình ảnh, liên kết, thông tin có liên quan đến nội dung sách có thể được để online. Cả học sinh, sinh viên, lẫn thầy cô đều truy cập được. Tác giả có thể làm rõ điểm này, người dùng thắc mắc điểm kia. Học trò và phụ huynh có thể kiểm tra nếu thầy cô giáo dạy sai. Thầy cô giáo có thể dùng các thông tin liên quan làm cho phòng học sinh động hơn. Ta có thể chia xẻ kinh nghiệm học tập và giảng dạy chủ đề đó.
• Sách có thể được cập nhật thường xuyên hơn, ví dụ như thêm/sửa một chương cho phù hợp với tình tình hiện tại. Nếu dùng sách offline thì phải chờ rất lâu mới có thể phân phối đến người dùng.
• Đây cũng là cách tốt để thanh thiếu niên và cả phụ huynh có động cơ dùng Internet theo hướng tích cực, thay vì chỉ vào chat-room tán gẫu. Người chưa có Internet thì có động cơ để kết nối Internet, để mua máy tính mới, thúc đẩy thị trường công nghệ cao.
• Với từng cá nhân thì một máy tính, một máy in, qua mười mấy năm học, sẽ rẻ hơn đi mua cả trăm quyển sách giáo khoa.

3. Hướng về tương lai

Một viễn cảnh lớn hơn là khi các bài giảng, sách vở ở tất cả các bậc học ở Việt Nam cũng đều miễn phí. Ta sẽ có một thư viện online khổng lồ. Kiến thức sẽ đến với bất kỳ ai sau một cái click con chuột. Học sinh nghèo nhất cũng có khả năng liên lạc với bậc thầy nổi tiếng nhất. Một môi trường học tập, tham khảo, mà ai cũng có cơ hội tham gia, bổ túc cho nhau, học hỏi lẫn nhau. Chẳng phải đấy là mục đích tối hậu của phổ cập giáo dục? Trên thế giới ít nhất đã có bốn dự án có chung chí hướng này.

Dự án thứ nhất là của nhà xuất bản kỹ thuật máy tính số một thế giới: nhà xuất bản O’Reilly với “dự án sách mở” (Openbook Project). Các quyển sách ở đây được đăng ký với vài loại license khác nhau, như GNU Free Documentation License, Open Publication License, GNU General Public License, và bản thân O’Reilly cũng có rất nhiều sách theo Creative Commons Founders’ Copyright.

Dự án thứ hai là tự điển bách khoa toàn thư miễn phí Wikipedia. Với khoảng 300,000 đề mục, Wikipedia là tự điển bách khoa toàn thư lớn nhất thế giới. (Quyển bách khoa toàn thư của Britanica có khoảng 85,000 đề mục – số liệu tháng 7/2004.) Chất lượng của Wikipedia rất cao, và tôi dùng nó thường xuyên. Mô hình nhiều người đóng góp mang tính phân bố (distributed contribution) của Wikipedia là mô hình đáng học tập cho việc phổ cập kiến thức.

Dự án thứ ba là dự án gnowledge của trung tâm giáo dục khoa học Homi Bhabha của Ấn do giáo sư Nagarjuna chủ xướng. Tinh thần của dự án này cũng là kiến thức miễn phí.

Dự án cuối cùng là dự án Open Courseware của viện công nghệ Massachusetts. Ở đây rất nhiều bài giảng của các giáo sư hàng đầu thế giới được để mở cho mọi người cùng truy cập.

Người truyền cảm hứng cho ước mơ của tôi là tiến sĩ Richard M. Stallman (thường được gọi là RMS), cha đẻ của phong trào phần mềm miễn phí của thế giới. Không chỉ là bậc thầy về kỹ thuật máy tính, RMS mơ ước làm cho cả thế giới có thể dùng, sửa đổi, phân phối, thậm chí buôn bán, các phần mềm miễn phí. Theo nhiều nghĩa, triết lý này của ông tương đồng với ý tưởng rằng tri thức của nhân loại phải đến với chúng ta nhanh chóng và không tốn kém. Việc các nước chậm phát triển mua phần mềm của các tập đoàn lớn, đối với RMS, là một dạng thuộc địa hóa hiện đại. Người ta sẽ bị ràng buộc một cách rất khó chịu vào các phần mềm đắt tiền này, mà lại không biết trong chúng thật sự viết gì (ví dụ có thể có phần gián điệp cài đặt vào). RMS cũng đứng đầu phong trào chống software patents, một trong những loại patent vô lý nhất trên đời. Hai mươi năm trước, RMS bắt đầu hiện thực mơ ước của mình bằng dự án GNU. Đến nay thì phong trào phần mềm miễn phí vững vàng đứng trước các tập đoàn phần mềm nhiều trăm tỉ đô la.

Tất cả có thể bắt đầu bằng một ước mơ – ước mơ không đi chậm hơn phần còn lại của thế giới.

NQH